STANY NADZWYCZAJNE

Tym razem kilka zdań na temat stanów nadzwyczajnych i samej Konstytucji – do samodzielnych przemyśleń. Co najmniej bowiem od początku 2020 roku zagadnienia dot. stanu klęski żywiołowej pojawiają się w przestrzeni publicznej. Od połowy zaś 2021 roku do tego tematu dołączył stan wyjątkowy związany z sytuacją na granicy polsko – białoruskiej.
Może na początek jednak, gdzie należy szukać stosownych regulacji prawnych. Po pierwsze znajdziemy je w Konstytucji RP w Rozdziale XI i póki co na tym się zatrzymajmy.

W art. 228 Konstytucji czytamy:
1. W sytuacjach szczególnych zagrożeń, jeżeli zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające, może zostać wprowadzony odpowiedni stan nadzwyczajny: stan wojenny, stan wyjątkowy lub stan klęski żywiołowej.
2. Stan nadzwyczajny może być wprowadzony tylko na podstawie ustawy, w drodze rozporządzenia, które podlega dodatkowemu podaniu do publicznej wiadomości.
3. Zasady działania organów władzy publicznej oraz zakres, w jakim mogą zostać ograniczone wolności i prawa człowieka i obywatela w czasie poszczególnych stanów nadzwyczajnych, określa ustawa.
4. Ustawa może określić podstawy, zakres i tryb wyrównywania strat majątkowych wynikających z ograniczenia w czasie stanu nadzwyczajnego wolności i praw człowieka i obywatela.
5. Działania podjęte w wyniku wprowadzenia stanu nadzwyczajnego muszą odpowiadać stopniowi zagrożenia i powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa.
6. W czasie stanu nadzwyczajnego nie mogą być zmienione: Konstytucja, ordynacje wyborcze do Sejmu, Senatu i organów samorządu terytorialnego, ustawa o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej oraz ustawy o stanach nadzwyczajnych.
7. W czasie stanu nadzwyczajnego oraz w ciągu 90 dni po jego zakończeniu nie może być skrócona kadencja Sejmu, przeprowadzane referendum ogólnokrajowe, nie mogą być przeprowadzane wybory do Sejmu, Senatu, organów samorządu terytorialnego oraz wybory Prezydenta Rzeczypospolitej, a kadencje tych organów ulegają odpowiedniemu przedłużeniu. Wybory do organów samorządu terytorialnego są możliwe tylko tam, gdzie nie został wprowadzony stan nadzwyczajny.

Kolejno należy wskazać na (pomijając kwestie stanu wojennego) kolejne przepisy Konstytucji:
Art. 230.
1. W razie zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego, Prezydent Rzeczypospolitej na wniosek Rady Ministrów może wprowadzić, na czas oznaczony, nie dłuższy niż 90 dni, stan wyjątkowy na części albo na całym terytorium państwa.
2. Przedłużenie stanu wyjątkowego może nastąpić tylko raz, za zgodą Sejmu i na czas nie dłuższy niż 60 dni.

Art. 231.
Rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wojennego lub wyjątkowego Prezydent Rzeczypospolitej przedstawia Sejmowi w ciągu 48 godzin od podpisania rozporządzenia. Sejm niezwłocznie rozpatruje rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej. Sejm może je uchylić bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.

Art. 232.
W celu zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona klęski żywiołowej oraz w celu ich usunięcia Rada Ministrów może wprowadzić na czas oznaczony, nie dłuższy niż 30 dni, stan klęski żywiołowej na części albo na całym terytorium państwa. Przedłużenie tego stanu może nastąpić za zgodą Sejmu.

Art. 232.
1. Ustawa określająca zakres ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w czasie stanu wojennego i wyjątkowego nie może ograniczać wolności i praw określonych w art. 30 (godność człowieka), art. 34 i art. 36 (obywatelstwo), art. 38 (ochrona życia), art. 39, art. 40 i art. 41 ust. 4 (humanitarne traktowanie), art. 42 (ponoszenie odpowiedzialności karnej), art. 45 (dostęp do sądu), art. 47 (dobra osobiste), art. 53 (sumienie i religia), art. 63 (petycje) oraz art. 48 i art. 72 (rodzina i dziecko).

2. Niedopuszczalne jest ograniczenie wolności i praw człowieka i obywatela wyłącznie z powodu rasy, płci, języka, wyznania lub jego braku, pochodzenia
społecznego, urodzenia oraz majątku.

3. Ustawa określająca zakres ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w stanie klęski żywiołowej  może ograniczać wolności i prawa określone w art.
22 (wolność działalności gospodarczej), art. 41 ust. 1, 3 i 5 (wolność osobista), art. 50 (nienaruszalność mieszkania), art. 52 ust. 1 (wolność poruszania się
i pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej), art. 59 ust. 3 (prawo do strajku), art. 64 (prawo własności),  art. 65 ust. 1 (wolność pracy), art. 66 ust. 1 (prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy) oraz  art. 66 ust. 2 (prawo do wypoczynku).

Nie zagłębiając się w dalszą treść aktów niższej rangi niż Konstytucja, podkreślić trzeba, że Ustawa Zasadnicza reguluje dość precyzyjnie ramy nakreślające zasady wprowadzania stanów nadzwyczajnych. Powstaje jednak zasadnicze pytanie czy wprowadzenie danego stanu jest uprawnieniem organów państwa czy też obowiązkiem.
Mając na uwadze dobra jakie należy chronić w przypadku opisanych wcześniej zagrożeń, wydaje się, że wprowadzenie jednego ze stanów jest obowiązkiem – chyba, że w drodze konstytucyjnych regulacji możliwa jest walka z zagrożeniem (czego chyba nie dało się jednak zrobić). Chodzi bowiem o życie i zdrowie obywateli a także ich mienie.
I tu należy zadać sobie kolejne pytanie: czy z początkiem 2020 roku nie pojawiły się w Polsce na tyle poważne zagrożenia związane z pandemią COVID-19, aby nie należało wprowadzić stan klęski żywiołowej. Oczywiście rodziłoby to wiele konsekwencji zarówno w kwestii wyborów prezydenckich czy możliwych odszkodowań w związku z zakazem niemalże prowadzenia działalności gospodarczej. Ale skoro akt najwyższej rangi przewiduje możliwość podjęcia określonych działań to, dlaczego regulacje te nie zostały one zastosowane?
Odmiennie ma się za to sytuacja ze stanem wyjątkowym wprowadzonym w związku z sytuacją na granicy polsko – białoruskiej. Tutaj organy władzy państwowej nie miały żadnych wątpliwości z zastosowaniem wprost Konstytucji – stan wyjątkowy został wprowadzony, a obecnie w sposób dość swoisty jest on przedłużany poprzez zmianę regulacji ustawowej – formalnie nie będzie obowiązywał, ale organy władzy będą mogły wprowadzać tak daleko idące ograniczenia, że de facto będzie on obowiązywał nadal tylko nie na podstawie Konstytucji…